خبرگزاری تسنیم؛ گروه اقتصادی ــ فناوری هسته‌ای، به‌طور سنتی در حوزه‌های انرژی و پزشکی شناخته میشود، اما در دهه‌های اخیر، کشاورزی نیز به عرصه‌ای نوین برای بهره‌گیری از این فناوری بدل شده است. یکی از مهم‌ترین دستاوردها در این زمینه، استفاده از پرتودهی و نوترون‌ها برای افزایش سرعت رشد نهال‌هاست. این فرایند با ایجاد تغییرات کنترل‌شده در سلول‌های گیاهی، امکان بهبود ویژگی‌های فیزیولوژیکی و ژنتیکی گیاه را فراهم می‌کند. درنتیجه، نهال‌ها قادر خواهند بود در مدت‌زمان کوتاه‌تری به مرحله رشد مطلوب برسند.
این امر در شرایطی که جهان با بحران‌های مرتبط با تغییرات اقلیمی، کاهش منابع طبیعی و افزایش تقاضای غذایی روبه‌روست، اهمیتی دوچندان پیدا می‌کند.
فناوری هسته‌ای با ایجاد جهش‌های مفید و تغییر در مسیرهای رشد، امکان به‌وجود آمدن نهال‌هایی با سرعت رشد بالاتر، مقاومت بیشتر در برابر آفات، و نیاز کمتر به نهاده‌های شیمیایی را فراهم می‌آورد. بنابراین، بررسی علمی و کاربردی این فناوری می‌تواند نقش مؤثری در تحول کشاورزی ایفا کند.
بیشتر بخوانید
هسته‌ای در کشاورزی ــ 26 | کاربرد در رفع آلودگی از کشمش صادراتیهستهای در کشاورزی ــ 27 | کاربرد فناوری هسته‌ای در افزایش دوام سیب صادراتی
ضرورت و اهمیت استفاده از فناوری هسته‌ای در کشاورزی
امروزه رشد سریع جمعیت جهانی، افزایش تقاضا برای مواد غذایی و محدودیت‌های منابع آبی و خاکی، فشار زیادی بر سیستم‌های کشاورزی وارد کرده است. در این شرایط، استفاده از فناوری‌های نوین، از جمله فناوری هسته‌ای، به ضرورتی اجتناب‌ناپذیر تبدیل شده است.
افزایش سرعت رشد نهال‌ها با کمک فناوری هسته‌ای می‌تواند به‌عنوان راهکاری کلیدی در تأمین امنیت غذایی مطرح شود. این فناوری به کشاورزان امکان می‌دهد تا در زمان کوتاه‌تر به تولید نهال‌های سالم و مقاوم دست یابند و چرخه تولید محصولات را تسریع کنند. این امر به‌ویژه در کشورهایی که با کمبود زمین‌های حاصلخیز و منابع محدود روبه‌رو هستند، اهمیت ویژه‌ای دارد.
علاوه‌براین، این فناوری در کاهش وابستگی به سموم و کودهای شیمیایی نیز نقش‌آفرین است. زیرا نهال‌هایی که از طریق پرتودهی اصلاح می‌شوند، اغلب مقاومت بیشتری در برابر آفات و بیماری‌ها پیدا می‌کنند. این موضوع علاوه‌بر کاهش هزینه‌های تولید، به حفظ محیط زیست و پایداری کشاورزی نیز کمک می‌کند.
از این رو، بررسی ضرورت و اهمیت استفاده از فناوری هسته‌ای در رشد نهال‌ها می‌تواند در سطح سیاست‌گذاری کلان کشاورزی نیز مورد توجه قرار گیرد.
اصول علمی فناوری هسته‌ای در بهبود رشد گیاهان
فناوری هسته‌ای در کشاورزی بر پایه استفاده از پرتوهای یونیزان مانند گاما، پرتو ایکس، یا نوترون‌ها استوار است. این پرتوها با ایجاد تغییرات در DNA گیاهان یا تحریک فرایندهای بیوشیمیایی، می‌توانند سرعت رشد گیاه را افزایش دهند. مهم‌ترین اصل در این فناوری، کنترل دقیق میزان پرتودهی است؛ زیرا دوز مناسب می‌تواند به ایجاد تغییرات مطلوب منجر شود، درحالی‌که پرتودهی بیش‌ازحد ممکن است اثرات منفی داشته باشد.
پرتوهای هسته‌ای می‌توانند جهش‌های ژنتیکی کنترل‌شده‌ای در گیاه ایجاد کنند. این جهش‌ها اغلب موجب افزایش توانایی گیاه در جذب مواد مغذی، بهبود کارایی فتوسنتز و مقاومت بیشتر در برابر عوامل تنش‌زا می‌شوند. درنتیجه، نهال‌ها قادر خواهند بود در مدت‌زمان کوتاه‌تری مراحل رشد خود را طی کنند.
اجزای اصلی سیستم‌های پرتودهی و نوترونی
برای بهره‌گیری از فناوری هسته‌ای در افزایش رشد نهال‌ها، سیستم‌های پرتودهی و نوترونی طراحی و استفاده می‌شوند. این سیستم‌ها شامل چند جزء کلیدی هستند: منابع پرتو، محفظه پرتودهی، تجهیزات کنترل دوز، و ابزار پایش و ارزیابی.
منابع پرتو می‌توانند شامل کبالت-60 برای پرتو گاما، شتاب‌دهنده‌های الکترونی برای پرتو ایکس، یا منابع نوترونی باشند. هرکدام از این منابع ویژگی‌های خاص خود را دارند و بسته به نوع گیاه و هدف اصلاحی، انتخاب می‌شوند.
محفظه پرتودهی فضایی ایزوله است که در آن نهال‌ها تحت پرتودهی قرار می‌گیرند. طراحی این محفظه به‌گونه‌ای است که ایمنی کامل کارکنان تضمین شود و درعین‌حال شرایط کنترل‌شده برای گیاه فراهم باشد.
تجهیزات کنترل دوز اهمیت بالایی دارند، زیرا کوچک‌ترین خطا در میزان پرتودهی می‌تواند اثرات ناخواسته ایجاد کند. همچنین ابزارهای پایش مانند حسگرهای رشد و دستگاه‌های بیوشیمیایی برای ارزیابی تأثیر پرتو بر گیاه استفاده می‌شوند.
بنابراین، اجزای اصلی این سیستم‌ها، در کنار هم، زیرساختی علمی و فنی برای اجرای موفقیت‌آمیز این فناوری فراهم می‌کنند.
انواع فناوری‌های هسته‌ای مورد استفاده در رشد نهال‌ها
فناوری هسته‌ای در کشاورزی به شیوه‌های متنوعی برای تسریع رشد نهال‌ها به‌کار می‌رود. رایج‌ترین فناوری‌ها شامل پرتودهی با پرتوهای گاما، پرتو ایکس، پرتوی الکترونی و همچنین استفاده از نوترون‌هاست. هر یک از این روش‌ها مکانیزم خاص خود را دارد و بسته به نوع گیاه، شرایط محیطی و هدف اصلاحی انتخاب میشود.
پرتو گاما، که معمولاً از ایزوتوپ کبالت-60 به دست می‌آید، به دلیل قدرت نفوذ بالا و قابلیت ایجاد تغییرات ژنتیکی پایدار، کاربرد گسترده‌ای دارد. این پرتو می‌تواند ساختار DNA گیاه را تغییر دهد و موجب ایجاد جهش‌های مفید شود.
پرتو ایکس بیشتر در شرایطی استفاده میشود که به کنترل دقیق‌تری از شدت پرتو نیاز است. شتاب‌دهنده‌های الکترونی نیز به‌طور گسترده برای تولید پرتوی پرانرژی به‌کار می‌روند و به دلیل سرعت عمل بالا، برای اصلاح دسته‌جمعی نهال‌ها مناسب هستند.
در برخی موارد از پرتوهای نوترونی هم استفاده میشود. این پرتوها با هسته اتم‌های گیاهی واکنش می‌دهند و تغییرات عمیق‌تری ایجاد می‌کنند. هرچند این روش پیچیدگی بیشتری دارد و به زیرساخت‌های پیشرفته‌تری نیازمند است.
بنابراین، بسته به اهداف کشاورزی، ترکیب این فناوری‌ها می‌تواند به‌گونه‌ای‌که بیشترین اثر را در تسریع رشد و بهبود کیفیت نهال‌ها داشته باشد، انتخاب شود.
استانداردها و دستورالعمل‌های ملی و بین‌المللی
کاربرد فناوری هسته‌ای در کشاورزی نیازمند رعایت استانداردها و دستورالعمل‌های دقیق است. سازمان‌های بین‌المللی مانند آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) و سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) دستورالعمل‌هایی را برای استفاده ایمن و مؤثر از این فناوری تدوین کرده‌اند.
این استانداردها شامل تعیین حداکثر دوز مجاز پرتودهی، اصول ایمنی برای کارکنان و محققان، و چارچوب‌های اخلاقی برای استفاده از فناوری هسته‌ای در کشاورزی هستند. همچنین کشورها موظف‌اند برنامه‌های ملی خود را با این دستورالعمل‌ها هماهنگ کنند.
در ایران نیز سازمان انرژی اتمی و وزارت جهاد کشاورزی، دستورالعمل‌های خاصی را برای استفاده از فناوری پرتودهی در نهال‌ها و بذرها تدوین کرده‌اند. این دستورالعمل‌ها تضمین می‌کند که استفاده از فناوری هسته‌ای در کشاورزی با رعایت اصول ایمنی و بهداشت عمومی همراه باشد.
رعایت این استانداردها هم موجب افزایش اعتماد عمومی به این فناوری میشود، و هم راه را برای توسعه پایدار و گسترده‌تر آن هموار می‌سازد. بدون وجود این دستورالعمل‌ها، احتمال بروز مشکلات ایمنی و زیست‌محیطی بالا خواهد بود.
تأثیرات اقتصادی استفاده از این فناوری در بخش کشاورزی
فناوری هسته‌ای در تسریع رشد نهال‌ها می‌تواند اثرات اقتصادی چشمگیری داشته باشد. نخستین اثر آن کاهش زمان لازم برای تولید نهال‌های آماده کشت است. این موضوع چرخه تولید محصولات کشاورزی را کوتاه‌تر می‌کند و امکان افزایش دفعات برداشت محصول را فراهم می‌سازد.
از سوی دیگر، نهال‌های پرتودهی‌شده معمولاً مقاومت بیشتری در برابر آفات و بیماری‌ها دارند. این امر هزینه‌های مرتبط با سم‌پاشی و مصرف کودهای شیمیایی را کاهش می‌دهد. علاوه‌براین، افزایش سرعت رشد نهال‌ها موجب کاهش هزینه‌های نگهداری در نهالستان‌ها میشود.
در سطح کلان، کشورهایی که از این فناوری استفاده می‌کنند، می‌توانند توان رقابتی خود را در بازارهای جهانی افزایش دهند. زیرا محصولاتی با کیفیت بالاتر، سرعت تولید بیشتر و هزینه تمام‌شده کمتر عرضه می‌کنند.
همچنین این فناوری می‌تواند به افزایش اشتغال در بخش‌های تحقیقاتی، فنی و تولیدی منجر شود. به‌ویژه کشورهایی که زیرساخت‌های هسته‌ای قوی دارند، قادر خواهند بود این فناوری را به دیگر کشورها صادر کرده و درآمد ارزی قابل توجهی کسب کنند.
مقایسه این روش با روش‌های سنتی رشد نهال‌ها
روش‌های سنتی برای افزایش رشد نهال‌ها عمدتاً شامل استفاده از کودهای شیمیایی، هورمون‌های رشد و اصلاح سنتی بذرهاست. این روش‌ها هرچند مؤثر هستند، اما محدودیت‌های زیادی دارند. برای مثال، استفاده مداوم از کودهای شیمیایی می‌تواند به تخریب خاک و آلودگی منابع آبی منجر شود.
در مقابل، فناوری هسته‌ای با ایجاد تغییرات ژنتیکی کنترل‌شده، امکان تولید نهال‌هایی را فراهم می‌کند که به‌صورت پایدار و ذاتی دارای رشد سریع‌تر هستند. این به معنای کاهش وابستگی به نهاده‌های خارجی و افزایش پایداری سیستم کشاورزی است.
همچنین، برخلاف روش‌های سنتی که ممکن است سال‌ها زمان نیاز داشته باشند، فناوری هسته‌ای می‌تواند در مدت‌زمان کوتاه‌تری نتایج مؤثر به‌همراه داشته باشد.
در مقایسه هزینه‌ای نیز، هرچند تجهیزات هسته‌ای گران‌قیمت هستند، اما در بلندمدت کاهش هزینه‌های تولید و افزایش بازده اقتصادی، این هزینه‌ها را جبران می‌کند. بنابراین، این فناوری نسبت به روش‌های سنتی برتری محسوسی دارد.
چالش‌ها و محدودیت‌های به‌کارگیری فناوری هسته‌ای در کشاورزی
باوجود مزایای فراوان، استفاده از فناوری هسته‌ای در کشاورزی با چالش‌ها و محدودیت‌هایی همراه است. یکی از مهم‌ترین چالش‌ها، هزینه بالای ایجاد و نگهداری تجهیزات پرتودهی و آزمایشگاهی است. بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه توان مالی لازم برای سرمایه‌گذاری در این حوزه را ندارند.
مسئله دیگر، کمبود نیروی انسانی متخصص است. استفاده مؤثر از فناوری هسته‌ای نیازمند دانش فنی بالا و آموزش‌های تخصصی است. بدون وجود کارشناسان خبره، امکان استفاده درست از این فناوری کاهش می‌یابد.
همچنین نگرانی‌های زیست‌محیطی و ایمنی نیز مطرح است. هرچند پرتودهی گیاهان خطر مستقیمی برای مصرف‌کنندگان ندارد، اما ترس عمومی از واژه «هسته‌ای» می‌تواند مانعی در پذیرش اجتماعی این فناوری باشد.
از سوی دیگر، چارچوب‌های قانونی و بین‌المللی نیز محدودیت‌هایی ایجاد می‌کنند. صادرات و واردات نهال‌های پرتودهی‌شده نیازمند مجوزهای ویژه است که ممکن است روند تجاری را کند کند.
بنابراین، برای بهره‌برداری کامل از مزایای این فناوری، باید راهکارهایی برای رفع این چالش‌ها اندیشیده شود.
نوآوری‌ها و پیشرفت‌های نوین در این حوزه
در سال‌های اخیر، فناوری هسته‌ای در کشاورزی شاهد نوآوری‌های قابل توجهی بوده است. یکی از مهم‌ترین پیشرفت‌ها، استفاده از فناوری ترکیبی پرتودهی و زیست‌فناوری است. در این روش، پرتودهی برای ایجاد جهش‌های اولیه به‌کار می‌رود و سپس ابزارهای ژنتیک مولکولی برای انتخاب و تقویت صفات مطلوب به‌کار گرفته می‌شوند.
پیشرفت دیگر، طراحی سیستم‌های پرتودهی دقیق‌تر و هوشمندتر است. این سیستم‌ها قادرند شدت و زمان پرتودهی را با دقت بالا تنظیم کنند تا تغییرات ایجادشده در گیاه کاملاً کنترل‌شده باشد. همچنین استفاده از حسگرهای زیستی و فناوری نانو، امکان پایش لحظه‌ای اثرات پرتودهی بر سلول‌های گیاهی را فراهم کرده است.
از منظر کاربردی، تحقیقات نشان داده‌اند که استفاده از پرتودهی می‌تواند همراه با روش‌های نوین کشاورزی مانند کشاورزی دقیق (Precision Agriculture) به‌کار رود. این هم‌افزایی سبب میشود رشد نهال‌ها نه‌تنها سریع‌تر، بلکه بهینه‌تر و با حداقل مصرف منابع انجام شود.
این نوآوری‌ها نشان می‌دهند که فناوری هسته‌ای در کشاورزی محدود به گذشته نیست، بلکه آینده‌ای پویا و گسترده در پیش دارد.
نمونه‌های کاربردی موفق در کشورهای مختلف
کشورهای متعددی در جهان از فناوری هسته‌ای برای بهبود رشد نهال‌ها بهره برده‌اند. در ژاپن، استفاده از پرتودهی برای تسریع رشد نهال‌های برنج منجر به تولید ارقام جدیدی شد که علاوه‌بر رشد سریع، مقاومت بالایی در برابر بیماری‌ها داشتند.
در هند، پژوهشگران از پرتو گاما برای اصلاح گندم و حبوبات استفاده کردند و توانستند نهال‌هایی با سرعت رشد بالاتر و بازده بیشتر تولید کنند. این دستاوردها سهم مهمی در امنیت غذایی این کشور داشته‌اند.
در آمریکای لاتین، کشورهایی مانند برزیل از فناوری پرتودهی برای اصلاح نهال‌های قهوه و سویا استفاده کرده‌اند. نتایج نشان داده‌اند که این روش توانسته است بازده اقتصادی این محصولات را به‌طور چشمگیری افزایش دهد.
آینده‌شناسی و چشم‌انداز توسعه این روش‌ها
آینده فناوری هسته‌ای در کشاورزی روشن و امیدوارکننده است. با توجه به روندهای جهانی، نیاز به تولید سریع‌تر و پایدارتر محصولات کشاورزی در حال افزایش است. فناوری هسته‌ای می‌تواند نقشی کلیدی در پاسخ به این نیاز ایفا کند.
یکی از چشم‌اندازهای مهم، ادغام فناوری هسته‌ای با هوش مصنوعی و داده‌های بزرگ است. این ترکیب می‌تواند امکان پیش‌بینی دقیق‌تر اثرات پرتودهی بر نهال‌ها و انتخاب بهینه‌ترین شرایط را فراهم کند. همچنین توسعه فناوری‌های قابل حمل پرتودهی، این امکان را می‌دهد که کشاورزان کوچک نیز به‌طور مستقیم از این روش‌ها بهره‌مند شوند.
در سطح جهانی، انتظار می‌رود همکاری‌های بین‌المللی در زمینه پژوهش و تبادل تجربیات افزایش یابد. این همکاری‌ها می‌تواند به تدوین استانداردهای جهانی کارآمدتر و گسترش پذیرش اجتماعی فناوری کمک کند.
چشم‌انداز آینده نشان می‌دهد که فناوری هسته‌ای نه‌تنها ابزاری برای تسریع رشد نهال‌ها، بلکه راهکاری برای توسعه کشاورزی پایدار و مقاوم در برابر بحران‌های جهانی خواهد بود.
اثرات زیست‌محیطی و ایمنی استفاده از پرتودهی
یکی از نگرانی‌های اصلی در استفاده از فناوری هسته‌ای در کشاورزی، اثرات زیست‌محیطی و ایمنی آن است. برخلاف تصورات عمومی، پرتودهی گیاهان و نهال‌ها هیچ اثر رادیواکتیوی در محصول نهایی باقی نمی‌گذارد. محصولات پرتودهی‌شده برای مصرف انسان و دام کاملاً ایمن هستند .
از نظر زیست‌محیطی، این فناوری حتی می‌تواند به کاهش آلودگی کمک کند. زیرا نهال‌های اصلاح‌شده معمولاً نیاز کمتری به سموم و کودهای شیمیایی دارند. این موضوع باعث کاهش ورود مواد شیمیایی به خاک و آب‌های زیرزمینی میشود.
بااین‌حال، ایمنی کارکنان و پژوهشگران در مراکز پرتودهی باید به‌طور جدی رعایت شود. استانداردهای بین‌المللی الزام می‌کنند که تجهیزات حفاظتی، سیستم‌های پایش تابش و آموزش‌های ایمنی برای افراد دخیل در این فرایند فراهم باشد.
در مجموع، اگر اصول ایمنی رعایت شوند، فناوری هسته‌ای می‌تواند ابزاری کاملاً ایمن و درعین‌حال مؤثر در کشاورزی پایدار باشد.
جایگاه فناوری هسته‌ای در سیاست‌های کشاورزی پایدار
سیاست‌های کشاورزی پایدار بر استفاده بهینه از منابع، کاهش ضایعات و افزایش بهره‌وری تمرکز دارند. فناوری هسته‌ای با ویژگی‌هایی مانند افزایش سرعت رشد نهال‌ها، کاهش مصرف نهاده‌های شیمیایی و افزایش مقاومت گیاهان در برابر تنش‌های محیطی، به‌خوبی با این سیاست‌ها هم‌راستا است.
در سطح ملی، بسیاری از کشورها فناوری هسته‌ای را به‌عنوان بخشی از استراتژی‌های بلندمدت خود برای امنیت غذایی گنجانده‌اند. این فناوری نه‌تنها به تولید بیشتر کمک می‌کند، بلکه کیفیت و ایمنی محصولات را نیز تضمین می‌نماید.
در سطح بین‌المللی، همکاری‌هایی میان کشورها و سازمان‌هایی مانند FAO و IAEA در جریان است تا استانداردها و دستورالعمل‌های مشترکی برای توسعه کشاورزی پایدار از طریق فناوری هسته‌ای ایجاد شود.
بنابراین، جایگاه این فناوری در سیاست‌های کشاورزی پایدار نه‌تنها ابزاری تکنیکی، بلکه راهبردی برای تضمین آینده امنیت غذایی جهان است.
توصیه‌های راهبردی برای کشورها و پژوهشگران
برای بهره‌برداری مؤثر از فناوری هسته‌ای در افزایش سرعت رشد نهال‌ها، چند توصیه راهبردی مطرح میشود. نخست، کشورها باید سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های علمی و فنی را افزایش دهند تا بتوانند این فناوری را در سطح وسیع به‌کار گیرند.
دوم، همکاری‌های بین‌المللی باید گسترش یابد. تبادل دانش و تجربه میان کشورها می‌تواند از دوباره‌کاری‌ها جلوگیری کرده و پیشرفت را تسریع کند.
سوم، پژوهشگران باید روی ترکیب فناوری هسته‌ای با دیگر فناوری‌های نوین مانند زیست‌فناوری، نانوفناوری و هوش مصنوعی تمرکز کنند. این ترکیب می‌تواند راهکارهای جامع‌تر و کارآمدتری برای کشاورزی آینده ارائه دهد.
چهارم، آگاهی‌رسانی عمومی اهمیت زیادی دارد. رفع نگرانی‌های مردم درباره واژه «هسته‌ای» و نشان دادن ایمنی و مزایای این فناوری می‌تواند پذیرش اجتماعی آن را افزایش دهد.
این توصیه‌ها می‌تواند راهگشای کشورها و محققانی باشد که قصد دارند فناوری هسته‌ای را به‌طور گسترده‌تر در کشاورزی به‌کار برند.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
فناوری هسته‌ای در کشاورزی، به‌ویژه در افزایش سرعت رشد نهال‌ها، ابزاری نوین و کارآمد است که می‌تواند تحولی جدی در امنیت غذایی جهانی ایجاد کند. این فناوری با ایجاد تغییرات کنترل‌شده در ساختار ژنتیکی و فیزیولوژیک گیاهان، امکان رشد سریع‌تر، مقاومت بیشتر و بهره‌وری بالاتر را فراهم می‌آورد.
باوجود چالش‌هایی مانند هزینه بالا، نیاز به نیروی انسانی متخصص و الزامات ایمنی، مزایای این فناوری بسیار چشمگیر است. ازجمله کاهش وابستگی به سموم و کودهای شیمیایی، کاهش هزینه‌های تولید، افزایش کیفیت محصولات و هم‌راستایی با سیاست‌های کشاورزی پایدار.
تجربه کشورهای مختلف، ازجمله ایران، نشان داده است که سرمایه‌گذاری در این حوزه می‌تواند نتایج عملی و مؤثری داشته باشد. آینده نیز نویدبخش توسعه بیشتر این فناوری همراه با دیگر نوآوری‌های علمی است.
در نهایت، می‌توان گفت فناوری هسته‌ای نه‌تنها بخشی از آینده کشاورزی، بلکه یکی از کلیدهای اصلی در تضمین امنیت غذایی جهانی و توسعه پایدار خواهد بود.
—————————
منابعی برای مطالعه بیشتر
[1] IAEA. Nuclear Techniques in Food and Agriculture.
[2] FAO. (2019). The State of Food and Agriculture.
[3] Khan, S. (2017). Radiation Mutagenesis in Crop Improvement.
[4] Shu, Q.Y. (2012). Mutation Breeding and Biotechnology.
[5] OECD. (2020). Nuclear technology and agriculture.
[6] FAO & IAEA. Guidelines on Nuclear Applications in Agriculture.
[7] Qaim, M. (2019). The Economics of Agricultural Biotechnology.
[8] Tilman, D. et al. (2002). Agricultural sustainability and intensive production practices.
[9] Maluszynski, M. et al. (2009). Mutagenesis in Crop Improvement.
[10] IAEA Success Stories in Agriculture (2018).
[11] سازمان انرژی اتمی ایران. گزارش فناوری هسته‌ای در کشاورزی.
[12] FAO & IAEA. (2021). Nuclear Science and Technology in Food and Agriculture.
[13] Shu, Q.Y. et al. (2016). Applications of induced mutations in agriculture.
[14] Khan, I.A. & Maluszynski, M. (2001). Mutation techniques and their role in crop improvement.
[15] OECD-NEA. (2022). Nuclear Innovation in Agriculture.
[16] FAO. Training and Capacity Building in Nuclear Agriculture.
[17] WHO & FAO. Food Irradiation Safety Standards.
[18] IAEA. Nuclear Techniques for a Sustainable Future.
[19] FAO-IAEA. Cooperative Research Projects in Agriculture.
[20] Qaim, M. (2022). Global food security and agricultural biotechnology.
[21] https://www.iaea.org/topics/food-agriculture
[22] https://www.fao.org/nuclear-tech-agriculture
[23] https://www.oecd-nea.org
انتهای پیام/
