مادربرد، قلب سیستم کامپیوتر است که پردازنده، حافظه، کارت گرافیک و سایر قطعات را به هم وصل می‌کند. اما فرم فکتور یا سایز مادربرد نه تنها تعیین‌کننده ابعاد فیزیکی برد است، بلکه ویژگی‌هایی مانند تعداد اسلات توسعه (PCIe)، فضای نصب، امکان ارتقا و تهویه سیستم را نیز مشخص می‌کند. در این مقاله با انواع مادربردها از نظر تکنیکال، یعنی فرم فکتورهای استاندارد صنعتی و عموم مصرف‌کنندگان آشنا خواهید شد.
مهم‌ترین فرم فکتورهای مادربرد چیست؟
بررسی رقبای اصلی نشان داده که تقریباً همه منابع معتبر مثل Fixoid ،Professor Messer و BuildComputers.net روی سه فرم فکتور اصلی تمرکز می‌کنند: ATX ،Micro‑ATX و Mini‑ITX. برخی منابع فرانسوی و فنی به فرم‌های کوچک‌تر مانند Nano‑ITX ،Pico‑ITX و حتی eATX نیز اشاره دارند. در ادامه هر کدام را با جزئیات بررسی می‌کنیم.
انواع مادربرد از نظر فرم فکتور (سایز)
انتخاب فرم فکتور مناسب برای مادربرد، یکی از تصمیم‌های مهم در هنگام اسمبل یا ارتقای سیستم است. هر فرم‌فکتور نه‌تنها در ابعاد فیزیکی تفاوت دارد، بلکه تعداد اسلات‌ها، قابلیت ارتقا، میزان مصرف انرژی، خنک‌سازی و حتی نوع کیس موردنیاز را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در این بخش، پرکاربردترین سایزهای مادربرد را با توضیحات فنی و موارد استفاده رایج مرور می‌کنیم:
ATX (Advanced Technology Extended)
فرم فکتور ATX که در سال ۱۹۹۵ توسط شرکت اینتل معرفی شد، همچنان به‌عنوان پرکاربردترین و متعادل‌ترین انتخاب برای سیستم‌های دسکتاپ شناخته می‌شود. ابعاد استاندارد آن ۳۰۵ در ۲۴۴ میلی‌متر (۱۲ در ۹.۶ اینچ) است و معمولاً از نظر تعداد اسلات‌ها و پورت‌ها، دست شما را کاملاً باز می‌گذارد.
مادربردهای ATX معمولاً دارای ۴ اسلات رم (تا ۱۲۸ یا حتی ۱۹۲ گیگابایت در مادربردهای پیشرفته)، ۲ یا چند اسلات PCIe x16 برای کارت گرافیک و کارت‌های توسعه و همچنین چند اسلات M.2 و SATA برای اتصال انواع حافظه‌های SSD و HDD هستند. این فرم‌فکتور برای افرادی که قصد دارند در آینده سیستم خود را ارتقا دهند یا قطعات متعددی مثل کارت کپچر، کارت صدا، کارت شبکه و موارد دیگر به آن اضافه کنند، بهترین انتخاب است.
از نظر سازگاری، مادربردهای ATX در اکثر کیس‌های Mid-Tower و Full-Tower جا می‌گیرند. برای کاربران گیمینگ، حرفه‌ای‌های رندرینگ و تولید محتوا و افرادی که به‌دنبال پایداری و امکانات حداکثری هستند، ATX معمولاً بهترین نقطه تعادل میان فضا، امکانات و قیمت است.
Micro‑ATX (µATX)
فرم فکتور Micro‑ATX یا µATX به‌نوعی نسخه فشرده‌تر ATX محسوب می‌شود که با حفظ بخش زیادی از قابلیت‌ها، فضای کمتری اشغال می‌کند. اندازه استاندارد آن ۲۴۴ در ۲۴۴ میلی‌متر است، اما در برخی مدل‌ها ممکن است عمق آن به حدود ۲۰۶ میلی‌متر نیز برسد.
این نوع مادربرد معمولاً بین ۲ تا ۴ اسلات رم دارد، از یک یا دو اسلات PCIe x16 و چند PCIe x1 پشتیبانی می‌کند و معمولاً یکی دو اسلات M.2 هم دارد. در نتیجه، برای کاربران خانگی، اداری و حتی گیمرهایی که به یک کارت گرافیک و فضای معقول برای ارتقا نیاز دارند، گزینه‌ای بسیار مقرون‌به‌صرفه و منطقی محسوب می‌شود.
از مزایای مهم µATX، قیمت پایین‌تر، مصرف انرژی کمتر و سازگاری با کیس‌های کوچک‌تر مثل Mini-Towerهاست. این فرم‌فکتور برای کاربرانی مناسب است که به چند کارت توسعه نیازی ندارند، اما همچنان می‌خواهند سیستم‌شان از نظر فنی قابل اتکا و ارتقاپذیر باشد.
Mini‑ITX
Mini‑ITX کوچک‌ترین فرم فکتور پرکاربرد در بازار مصرف‌کننده است. این استاندارد نیز توسط اینتل معرفی شده و ابعاد آن فقط ۱۷۰ در ۱۷۰ میلی‌متر است. علی‌رغم سایز کوچک، این مادربردها معمولاً یک اسلات PCIe x16 برای کارت گرافیک دارند و در بسیاری از مدل‌ها، دو اسلات رم نیز دیده می‌شود.
محدودیت در فضای فیزیکی باعث شده این مادربردها تنها از تعداد محدودی پورت و اسلات توسعه پشتیبانی کنند. بااین‌حال، Mini‑ITX برای کسانی که به‌دنبال ساخت یک سیستم کم‌جا، بی‌صدا، زیبا و قابل حمل هستند، گزینه‌ای ایده‌آل است. معمولاً از آن‌ها در HTPC (کامپیوتر سینمای خانگی)، سیستم‌های گیمینگ سبک و کیس‌های کوچک Mini-Case استفاده می‌شود.
البته باید توجه داشت که این مادربردها معمولاً قیمت بالاتری نسبت به هم‌رده‌های خود دارند و به‌دلیل فضای محدود، امکان ارتقا و تهویه سیستم نسبت به ATX کمتر است. بنابراین باید از ابتدا سخت‌افزار را به دقت انتخاب کنید، چراکه بعداً فضای زیادی برای توسعه نخواهید داشت.
Nano‑ITX و Pico‑ITX و فرم‌های بسیار کوچک‌تر
- فرم‌فکتورهایی مانند Nano‑ITX (ابعاد: ۱۲۰ در ۱۲۰ میلی‌متر) و Pico‑ITX (ابعاد: حدود ۱۰۰ در ۷۲ میلی‌متر) برای کاربردهای مصرف‌کننده طراحی نشده‌اند، بلکه مخصوص سیستم‌های جاسازی‌شده، تجهیزات صنعتی، اینترنت اشیا (IoT)، ابزارهای پزشکی یا خودروهای هوشمند هستند.
- این مادربردها معمولاً فاقد اسلات‌های PCIe هستند و اغلب فقط به یک پردازنده کم‌مصرف، رم لحیم‌شده و پورت‌های ارتباطی محدود مجهز هستند. طراحی آن‌ها کاملاً سفارشی و مخصوص پروژه‌های خاص است. در نتیجه، اگر دنبال ساخت یک کامپیوتر دسکتاپ یا گیمینگ هستید، این نوع مادربردها عملاً به کارتان نمی‌آیند و فقط در سناریوهای صنعتی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
- همچنین فرم‌های خاص‌تری مثل Mobile‑ITX و FEMTO‑ITX نیز وجود دارند که به‌طور کامل در ابزارهای خاص و کاربردهای میکروکنترلر استفاده می‌شوند و نه در بازار مصرفی.
E‑ATX (Extended ATX)
فرم فکتور E‑ATX بزرگ‌ترین مدل رایج در میان مادربردهای دسکتاپ است. ابعاد آن معمولاً بیش از ۳۳۰ در ۳۰۵ میلی‌متر است و نسبت به ATX فضای بیشتری برای نصب قطعات، اسلات‌های بیشتر و قابلیت‌های حرفه‌ای‌تر در اختیار کاربر قرار می‌دهد.
این مادربردها برای سیستم‌های های‑اند گیمینگ، ورک‌استیشن (Workstation)، رندرینگ و سرورها طراحی شده‌اند. اغلب E‑ATXها از دو تا چهار اسلات PCIe x16، هشت اسلات رم (تا ۲۵۶ گیگابایت یا بیشتر) و چند اسلات M.2 برای حافظه‌های NVMe پشتیبانی می‌کنند. همچنین برخی مدل‌ها دارای دو سوکت CPU و امکانات شبکه یا RAID پیشرفته هستند.
نکته مهم درباره E‑ATX این است که به‌دلیل ابعاد بزرگ‌تر، برای نصب آن حتماً باید از کیس‌های Full‑Tower یا کیس‌های سرور استفاده کنید. همچنین قیمت این مادربردها به‌مراتب بیشتر از سایر گزینه‌هاست و برای کاربران عادی مناسب نیست، اما اگر به‌دنبال عملکرد بی‌نقص و نهایت ارتقا هستید، انتخاب بی‌رقیب شما خواهد بود.
مقایسه فنی فرم‌فکتورها
| فرم فکتور | سایز (میلی‌متر) | اسلات ارتقا | مناسب برای | نکات کلیدی |
| ATX | 305×244 | 4 رم، چند PCIe x16، M.2 | سیستم‌های عمومی و گیمینگ | بیشترین انعطاف‌پذیری در ارتقا |
| Micro‑ATX | ~244×244 (یا کمتر) | 2 PCIe، 2‑4 DIMM و M.2 | سیستم‌های کوچک‌تر یا میان‌رده | قیمت و اندازه مناسب با امکانات کافی |
| Mini‑ITX | 170×170 | 1 PCIe x16، 1‑2 DIMM | سیستم‌های کوچک/بی‌صدا | محدودیت در ارتقا، گران‌تر نسبت به اندازه |
| Nano/Pico‑ITX | ~120×120 / ~100×72 | معمولاً داخلی، بدون PCIe | سیستم‌های صنعتی و کوچک | کاربرد محدود و M.2/Mini‑PCIe |
تجربه من: چه فرم فکتوری برای شما مناسب است؟
با توجه به کاربرد شما، از دید نگارنده مقاله پیشنهاد می‌شود:
- اگر کیس بزرگ دارید، از نظر محدودیت فضا مشکلی ندارید و قصد ارتقای آینده دارید، فرم ATX بهترین گزینه است. تعادل خوبی بین امکانات، قیمت و ابعاد دارد و تقریباً با هر کیس معمولی سازگار است.
- اگر فضای کیس محدودتر است و نیازی به تعداد کارت توسعه زیاد ندارید، Micro‑ATX انتخاب اقتصادی و هوشمندانه‌ای است. برای کاربری‌های اداری، خانگی یا گیمینگ سبک مناسب است.
- اگر دنبال ساخت یک سیستم جمع‌وجور، بی‌صدا یا مدل HTPC هستید، Mini‑ITX گزینه مناسبی است؛ هرچند هزینه ساخت کمی بالاتر می‌رود و گزینه‌های ارتقا محدود می‌شوند.
- برای دستگاه‌های صنعتی خاص، سرورهای جاسازی‌شده یا پروژه‌های DIY فضایی مثل Nano‑ITX یا Pico‑ITX مطرح هستند، اما مناسب سیستم‌های دسکتاپ معمولی نیستند.
- اگر دنبال بالاترین عملکرد، پشتیبانی از رم زیاد، چند GPU یا سیستم کاری حرفه‌ای هستید، E‑ATX گزینه قدرتمندی است اگر فضای کیس اجازه دهد.
سؤالات متداول
فرم فکتور یا «سایز مادربرد» مشخص‌کننده ابعاد فیزیکی، محل نصب پیچ‌ها، فاصله اسلات‌ها و تعداد پورت‌هاست. این ویژگی تعیین می‌کند مادربرد در چه اندازه کیس نصب می‌شود و چه تعداد اسلات دسترسی دارد.
ATX بزرگ‌ترین فرم فکتور رایج با بیشترین امکان ارتقا است. Micro‑ATX کوچک‌تر بوده ولی تعداد اسلات قابل‌قبولی دارد. Mini‑ITX کوچک‌ترین آن‌هاست با امکانات محدود و مناسب کیس‌های جمع‌وجور.
بله، اما با احتیاط. اگر کمی تجربه فنی داشته باشید و بتوانید پیچ‌گوشتی دست بگیرید، احتمالاً می‌توانید این کار را انجام دهید. تنها چیزی که نیاز دارید، کمی دقت، یک پیچ‌گوشتی مناسب، خمیر سیلیکون با کیفیت متوسط یا بالا و کمی الکل ایزوپروپیل برای تمیزکاری است. ویدیوهای آموزشی زیادی نیز در اینترنت وجود دارند که می‌توانند مرحله به مرحله به شما کمک کنند.
این فرم‌ها برای دستگاه‌های صنعتی، ابزار IoT یا مدیا پلیر طراحی شده‌اند و با سیستم‌های دسکتاپ عادی محدودیت بسیاری در ارتقا دارند، بنابراین برای استفاده در PC خانگی یا گیمینگ توصیه نمی‌شوند.
